İran ve Afganistan arasında yaşanan gerilim son dönemde teolojik tartışmalar ve buna eşlik eden saha çatışmalarıyla kendini gösterdi. Taliban güçleri ile İran askerleri arasında çıkan çatışmalar kısa sürede tüm dünya tarafından takip edildi.
Zaten siyasi olarak iki zıt kutup konumunda olan İran ve Afganistan, yaşanan sorunlarla boğuşuyor. “Nasıl çözeceksin” Soru değer kazandı. Soruna ne sebep oluyor?
Sorunun kökü nedir?
İki komşu ülkenin ortasındaki sorun, uluslararası gündemi sıklıkla meşgul eden ve birçok komşunun ortasında var olan sınır ötesi sular sorunundan kaynaklanmaktadır. Küresel ısınmaya bağlı olarak kuraklığın artması ve yağışların azalması, su fakiri ülkelerde sınıraşan sular konusunu daha da değerli hale getirmiştir.
Örneğin tarımın büyük bölümünün yapıldığı Mısır’da Nil Deltası’nın susuz kalma ihtimali savaşı konuşturdu. Etiyopya’nın Nil Nehri üzerine inşa ettiği Rönesans Barajı, yıllardır Afrika’nın en büyük gündemini oluşturuyor. İki ülke arasında sıcak bir çatışmaya yol açabilecek, analizi zor bir konu.
İşte Kabil ile Tahran arasındaki sorunun asıl kaynağı, Afganistan’dan doğan ve İran’dan denize dökülen nehirlerdir…
Nitekim Afganistan ile İran’ın ortasında bulunan Hilmend Suyolu üzerindeki su sorunu 1973 yılında varılan anlaşma ile çözülmüştür.
Anlaşmaya göre, Afganistan’dan İran’a su yolu ile “normal koşullarda” saniyede 26 metreküp su sağlamayı taahhüt etmişti. Bunun 22 metreküpü, “İran’ın su hakkı”Bunun 4 metreküpü ise İran için Afganistan’ın hedefi olarak tanımlanıyor. “iyi niyet göstergesi”belirlendi, ancak “normal koşullar”Kelime, düşük su veya kuraklık dönemlerini kapsamaz.
Ancak altyapı eksikliği nedeniyle sahip olduğu suyun ancak yüzde 30’unu kullanabilen Afganistan, özellikle Eşref Ghani’nin 2014’te cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından ağır bir baraj yapım sürecini başlattı.
Bu kapsamda Afganistan’ın İran sınırındaki Herat, Helmend, Nirmruz ve Farah vilayetleri sınırları içerisinde kalan bölgede 20’ye yakın baraj yapılması planlandı.
Dünyanın en kurak ülkelerinden biri olan İran’ın doğu bölgesindeki birçok yerleşim yeri, su ihtiyaçlarını büyük ölçüde Afganistan’dan topraklarına dökülen nehirlerden karşılıyor. Durum böyle olunca bölgede Kabil yönetiminin başlattığı baraj projeleri Tahran’ı rahatsız ediyor.
İran defalarca Afganistan’ı taahhütlerinden vazgeçmek ve nehrin yönünü değiştirmekle suçladı.
Kajaki Barajı ve Kemal Khan Barajı’nın inşası, nehirdeki su seviyesinin düşmesine neden oldu. Nehrin Afgan topraklarında taşkınlara tanık olduğu mevsimlerde bile su İran’a ulaşmıyordu.
Eski Afganistan Cumhurbaşkanı Ashraf Ghani, Kemal Han Barajı’nın açılışında, Helmand Nehri’nin yıllardır Afganistan’dan çıktığını, bugün yönetimin Afganların elinde olduğunu ve petrol karşılığında İran’la su alışverişi yapacağını vurguladı.
İran eski Cumhurbaşkanı Hassan Manevi, o dönemde Eşref Ghani’nin açıklamalarını protesto etmiş ve Helmand Nehri sularından kendisine düşen payı alma hakkını savunmuştu.
1998-2001 yılları arasında bölgede yaşanan şiddetli kuraklık döneminde Taliban Helmand nehrini kapatmış ve bu durum İran’ın Sistan-Belucistan bölgesini ciddi şekilde etkilemiştir.
Bölgedeki tarımsal faaliyetler neredeyse yok olmanın eşiğine gelirken, yüzbinlerce insan bölgeden göç etmek zorunda kaldı. İran konuyu BM’ye taşımış ve aynı zamanda sınır bölgesinde barajlar yaparak önlem almaya çalışmıştır.
“Taliban ve İran arasında konuşuyoruz”
Son zamanlarda, İran’ın Belucistan bölgesi su kıtlığıyla karşı karşıya.
Helmend Nehri’nin döküldüğü Hâmun Gölü’nün kuruması bölgedeki en önemli hayati tehlike unsurudur. İranlılar gölün kurumasının sebebinin Helmend Nehri üzerine yapılan barajlar olduğunu düşünüyor.
Öyle ki İranlılar, protesto gösterilerinde, İran’ın su payının ülke topraklarına ulaşmasını yetkililerden istiyorlar.
İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi bu konuda Taliban’ı açıkça tehdit etmekten çekinmedi.
“Afgan yöneticilere taleplerimizle normal bir şekilde ilgilenmemelerini söylüyorum. Bizimle ciddi şekilde temasa geçmeleri gerekiyor. Afganistan’daki yetkilileri ve yöneticileri Sistan ve Belucistan vatandaşlarının taleplerini bir an önce karşılamaları konusunda uyarıyorum.”
İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Amir Abdullahiyan Anlaşmaya göre bu İran’ın doğal hakkı. Gerekirse bu konuda İran’la işbirliği yapmayan Afgan hükümetinin bir kısmı için baskı araçları kullanılacaktır” dedi.dedi.
Afganistan’dan İran’a yanıt gecikmedi.
Taliban Sözcüsü Zabihullah Mücahid, Afganistan ile İran arasında 1973 yılında imzalanan ve o dönemde Hilmand Nehri’ndeki su sıkıntısını gideren anlaşmaya ve anlaşmadan doğan taahhütlerin yerine getirilmesine bağlı olduklarını belirtti.
Afganistan’da son dönemde yaşanan şiddetli kuraklık nedeniyle Hhilmand Nehri’ndeki su seviyesinin önemli ölçüde düştüğünü ve nehirde yeterli su bulunmadığını vurgulayan Mujahid, yeterli su önlemi alınması halinde anlaşmadan doğan taahhütlerin yerine getirilebileceğini kaydetti.
Taliban sözcüsü, Afganistan’ın İran sınırındaki Nimruz vilayetinde bulunan Kemal Han Barajı’nda bile su bulunmadığının altını çizdi.
“Kajeki Barajı’ndaki su bırakılırsa oraya (Kemal Han Barajı) ulaşamayacak. Dolayısıyla İran tarafının bu gerçekleri fark etmesi gerekiyor. Böyle bir durumda İran’ın tekrar tekrar su talebini ve uygunsuz açıklamalarını görüyoruz. Medyada zararlı… “Doğru ele alınmazsa ve bu tür açıklamalar yapılırsa iki ülke arasındaki siyasi iklim bozulabilir. Bu her iki tarafın da çıkarına değildir ve tekrarlanmamalıdır.”
Afganistan’ın üst düzey askeri liderlerinden biri, İran Cumhurbaşkanı’na hitap ederken bir nehir kıyısına gitti ve plastik bir kabı doldurdu.
“Bu suyu al ve tehdit etmeyi bırak. Bizi bundan daha fazla tehdit etme. Senden korkuyoruz.”
Saha çatışmaları
İki ülke yetkilileri arasında su konusunda yaşanan gerginlik bölgeye de yansıdı. Önce her iki ülkenin de sonuna kadar asker gönderdiği görüntüler basına yansıdı.
Taliban askerleriyle çıkan çatışmada iki İran sınır muhafızı öldü.
Bu olay üzerine hem İran’dan hem de Afganistan’dan yüksek dozda ihbarlar gelmeye başladı.
Taliban hükümetinin önde gelen isimlerinden Nasser Badri olarak bilinen Abdulhamid Horasani, bir görüntü yayınladı ve “Taliban askerleri, Amerikalılara karşı gösterilen çabadan daha büyük bir şevkle savaşacak.”söylenmiş.
Bir hafta sonra, sonunda tekrar çatışma çıktı.
İran, çatışmalara İran topraklarına sızmaya çalışan Taliban unsurlarının neden olduğunu iddia etti.
Ayrıca yayınlanan görüntülerde Taliban üyelerinin İran tarafındaki sınır karakollarına ağır silahlarla ateş açtığı görüldü.
27 Mayıs’ta İran-Afganistan sınırında şiddetli çatışmalar ve yoğun silah sesleri duyuldu. İran’ın Belucistan sınır güvenlik birimi, “kimliği belirsiz silahlı kişiler”Afganistan’dan İran’a girmeyi planladıklarını ve bu durumun çatışmalara yol açtığını açıkladı.
